در سال های اخیر توجه به موضوع توسعه پایدار به دلایل متعدد مورد توجه قرار گرفته است. توسعه پایدار با جامعه، اقتصاد و محیط زیست در آمیخته است. با این که هدف بیشتر بنگاه های صنعتی توسعه مبتنی بر سود مالی است، اکنون دیگر دستیابی به منابع مالی بدون در نظر گرفتن جامعه و محیط زیست موضوع ساده ای نیست و بی توجهی این بنگاه ها به مسائل زیست محیطی مشکلاتی را به بار آورده است.

آلایندگی های متنوع سبب گسترش بیماری های پوستی و تنفسی، انواع آلرژی های جدید و تغییرات گسترده در الگوی زندگی افراد جوامع در حال توسعه و توسعه یافته شده است. تکنولوژی های در ارتباط با تولید سوخت های فسیلی که انرژی مصرفی نیروگاه ها، خودروها و تجهیزات حمل و نقل را تأمین می کند، گرانقیمت است و انواع آلایندگی ها را ایجاد می کند. براساس آمار اعلام شده از سوی شورای جهانی انرژی سال ۲۰۰۷ میلادی، نسبت میزان تولید آلاینده دی اکسیدکربن برحسب تُن و تولید ناخالص داخلی بر حسب یکهزار دلار ایالات متحده در ایران برابر ۸۵۳ واحد است. این رقم تقریبا دو برابر این میزان در کشورهایی نظیر آلمان، ژاپن و هند است. نقش ویژه تکنولوژی در وجود چنین آمار و ارقامی غیرقابل انکار است. به نظر می رسد برای کاهش زیان های ناشی از بالا بودن این رقم در بین مسئولان اقدامات بسیار گسترده ای در حال انجام است. سیاستگذاری های آشکاری برای حرکت به سوی ایجاد نظام فنی مبتنی بر الگوی توسعه پایدار صورت پذیرفته است.

این سیاستگذاری ها در برنامه های توسعه کشور، بند اول برنامه اقتصاد مقاومتی در بخش نفت و گاز مبنی بر کاهش ضربه پذیری در اثر کاهش صادرات و جهتگیری های طرح تحول اقتصادی ایران مبنی بر افزایش نوآوری، ملاحظه می شوند. اجرای این سیاستگذاری ها نیازمند اتخاذ تدابیر امیدوارکننده در تحول و بهبود تکنولوژی در بخش انرژی است. همچنین باید در نظر داشت که انرژی از اهمیت راهبردی برخوردار است. بهبود تکنولوژی در بخش انرژی و حرکت به سوی تکنولوژی های نوین تولید انرژی، در جایگاه جهانی کشورها مؤثر است.

اما پرسش اساسی این است که در حال حاضر برای برون رفت از فضای تکنولوژیک حاکم در بخش انرژی، چه اقداماتی باید صورت پذیرد؟

در پاسخ به این پرسش و در مسیر پیش بینی آینده توسعه پایدار در کشور، مطالعات تکنولوژی در بخش انرژی ضروری به نظر می رسد. همچنین مطالعات در این زمینه باید شامل پژوهش در روندی که تکنولوژی ها از گذشته تاکنون طی کرده اند، باشد. پژوهش های اخیر نشان می دهند که روند تاریخی گسترش تکنولوژی هایی نظیر تکنولوژی تولید انرژی نورولتائی (فتوولتائیک) و انرژی بادی نسبت به تکنولوژی های تولید انرژی از طریق گاز طبیعی و نفت، منظم تر بوده است. داده هایی که از برخی کشورهای توسعه یافته جمع آوری شده نشان می دهد هزینه انرژی برقی که از راه سوخت های تجدیدناپذیر تولید شده در طول پنج سال معین در نوسان بوده و روند افزایشی و کاهشی مشخصی نداشته است. در مقایسه، هزینه تکنولوژی های تولید انرژی تجدیدپذیر در همین مدت به طور قابل توجهی کاهش داشته است. برای نمونه هزینه انرژی نورولتائی در یک مدت مشخص، تقریبا به نصف کاهش یافته است. البته در این تحلیل ها باید عدم قطعیتی را در نظر گرفت که مربوط به شرایط جغرافیایی مورد مطالعه است.

انرژی سوخت فسیلی هزینه هایی را در یک مسیر نسبتا پیچیده در بر دارد زیرا با کمبود منابع و بهبود تکنولوژی مرتبط است. بهبود تکنولوژی هزینه منابع را کاهش می دهد، اما بعد از تحلیل هزینه های صورت گرفته در بخش تولید، توزیع و انتقال برق شواهدی دال بر این که بهبود تکنولوژی در این بخش به تنهایی برای کاهش هزینه ها کافی نیست، به دست آمده است. بررسی ها نشان می دهد امیدواری هایی که در گذشته برای برخورداری از انرژی برق ارزان از طریق بهبود تکنولوژی شبکه تولید، توزیع و انتقال وجود داشته، دیگر وجود ندارد. دلایل مشخصی برای این دیدگاه وجود دارد. در حال حاضر بیشتر سرمایه گذاری در بهبود تکنولوژی ها روی تکنولوژی تولید و انتقال گاز طبیعی و فرآورده های سوخت فسیلی متمرکز شده است. خوردگی مداوم تجهیزات، شرایط سخت تولید و هزینه بالای دسترسی به تکنولوژی هایی نظیر کمپرسورها، مخازن و توربین های ویژه در صنعت نفت و گاز تنها بخشی از معضلات بهبود تکنولوژی در بخش انرژی نفت و گاز است. از طرف دیگر با وجود نگرانی از آینده تکنولوژی ها و تولیدات مبتنی بر صنعت نفت و گاز در زمان اتمام منابع تجدیدناپذیر، ناپایداری توسعه در این بخش پیش بینی می شود. برای برون رفت از این شرایط نیاز است که روند گذشته کاهش هزینه ها در تولید انرژی از طریق صفحات نورولتائی و انرژی بادی ادامه یابد. در هر صورت پیش بینی ها بدون در نظر گرفتن محاسبات دقیق قطعیت نخواهند داشت؛ البته این تمام ماجرا نیست.

عدم تحقق توسعه پایدار از نتایج ادامه وضع کنونی است. در آینده نزدیک تنها کشورهایی که اقدامات کافی و به موقع در جهت تأمین منافع بلندمدت در تغییر طراحی های تکنولوژیک خصوصا در بخش انرژی انجام داده اند از ثبات و آرامش برخوردار خواهند بود. طراحی سامانه های انرژی خورشیدی نظیر تولید انرژی تجدیدپذیر به صورت غیرمتمرکز با اولویت در مناطق کم جمعیت تر و گرم تر، احداث نیروگاه های برج خورشیدی و بازتابی، استفاده از آبگرمکن های خورشیدی و تولید انبوه خودروهای خورشیدی تنها بخشی از اقدامات، برای تغییر نظام تکنولوژیک حاکم است. این فعالیت ها در مقایسه با طرح هایی که در گذشته در جمهوری اسلامی ایران اجرایی شده اند، آسان تر خواهند بود و در بلندمدت سودآور هستند.

در دهه ۷۰ خورشیدی طرح انتقال تکنولوژی طراحی و ساخت توربین های گازی برای نیروگاه ها با موفقیت انجام گرفت و در حال حاضر در صنعت برق به خودکفایی در عرصه تولید، انتقال و توزیع انرژی رسیده ایم، اما این توربین ها آلاینده، پرمصرف و کم بازده هستند و برای تولید انرژی برق از انرژی سوخت فسیلی استفاده می کنند. این توربین ها کشور را به منابع گاز طبیعی و گازوئیل غیرتجدیدپذیر وابسته می کنند؛ در صورتی که اجرای انواع طرح ها برای نیروگاه های خورشیدی نیمه متمرکز و غیرمتمرکز از منابعی تجدیدپذیر و پایدار برخوردار هستند. در این نیروگاه ها از تکنولوژی نانومواد استفاده می شود و در کوتاه مدت، به هزینه سرمایه گذاری و انتقال تکنولوژی از خارج نیازمندند؛ اما در بلندمدت کشور را از وابستگی به منابع سوخت فسیلی و کشورهای دیگر رها می کنند. از طرف دیگر تولید انبوه خودروهای بنزینی و گازوئیلی که با سرعت های زیاد حرکت می کنند و از نظر وزن فلزات مصرفی سنگین هستند، موجب افزایش تلفات جانی سوانح رانندگی شده است. خودروهای خورشیدی که با باتری کار می کنند آلایندگی بسیار کمتری دارند، از سرعت کمتری برخوردارند و کوچک تر هستند. لذا در جاده های پرخطر نسبت به خودروهای سوخت فسیلی ایمن تر هستند و جاده سازی برای خودروهای خورشیدی می تواند کم هزینه تر باشد. همچنین لامپ های خورشیدی هزینه مالی کمتری نسبت به لامپ های معمولی ایجاد می کنند و هزینه شبکه انتقال و توزیع برق را ندارند. اجرای این طرح ها از مناطق کم جمعیت تر به مناطق پرجمعیت تر می تواند همزمان موجب عیب یابی طرح شود.

طرح تولید انرژی تجدیدپذیر نیمه متمرکز و غیرمتمرکز خورشیدی تنها یک مورد از طرح هایی است که می تواند در تحول تکنولوژی در بخش انرژی مؤثر باشد. طراحی های تکنولوژیک دیگری که مشکلات کمتری فراهم کند، وجود دارند. لذا پژوهش و مطالعه در این عرصه فواید اقتصادی و فنی بسیاری خواهد داشت.

تحول و بهبود تکنولوژی در حوزه انرژی نیازمند اقدامات فوری در نهادهای خصوصی، دولتی و پژوهشی از جامعه فنی کشور است. جامعه فنی کشور مجموعه سازمان های تخصصی، شرکت های فنی، کارگران، افراد فنی، متخصصان و مهندسان اجرایی و ناظر و مدیران در طرح هاست. ارتباط ضعیف بین این نهادها یعنی شرکت های فنی (مانند شرکت های خصوصی فعال در زمینه انرژی و پیمانکاران درجه یک و درجه ۲صنعتی، ساختمانی و خدماتی انرژی)، انجمن های فنی (شامل انجمن های کارفرمایی، علمی و صنعتی و دفاتر ارتباط با صنعت دانشگاه ها و پژوهشکده ها) و سازمان های دولتی فنی (نظیر شرکت های ناظر و شرکت های مادر تخصصی و سیاستگذار در وزارتخانه های نفت، صنایع و نیرو) و همچنین فرهنگ تفکیک گروهی این نهادها و منافعشان از هم، موجب می شود، تجربه فنی لازم برای بهبود تکنولوژی تحقق نپذیرد و توقعات اولیه برآورده نشوند. لذا باید به تقویت ارتباطات برون سازمانی و درون سازمانی و همکاری و مشارکت همه اعضای جامعه فنی توجه داشت.

بهبود تکنولوژی در بخش انرژی به توسعه پایدار و بهبود الگوی زندگی منجر خواهد شد. امت ایران شایسته زندگی بهتر است. در جهان امروز اندیشه و تلاش مستمر، زندگی ملت ها را بهبود می بخشد. همان طور که در قرآن کریم آیه دو سوره شریفه محمد(ص) آمده است: «و آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند و به آنچه بر محمد(ص) نازل آمده گرویده اند [که] آن خود حق [و] از جانب پروردگارشان است [خدا نیز] بدی هایشان را زدود و حال [و روز]شان را بهبود بخشید.» امید است این تلاش ها زمینه توسعه پایدار روزافزون کشور را فراهم آورد